Со доаѓањето на Светозар Вукмановиќ-Темпо во Македонија се привршува првиот период во развојот на Народноослободителното движење во Македонија, што се карактеризира со идејата за борба за создавање единствен македонски народноослободителен фронт во кој ќе бидат опфатени сите вистински, искрени македонски патриоти, кои биле готови да се борат против германско-италијанските окупатори, како и против великосрпската и великобугарската хегемонија во Македонија
Првите партизански одреди во многу придонесоа да се симне маската на големобугарските „ослободители“ и пред народните маси да се разоткрие нивното крваво окупаторско лице. Македонските партизански одреди на дело се покажаа како заштитници и ослободители на својот народ и татковина. Тие храбро тргнале во борба во името на KПЈ преку која македонскиот народ единствено можел да ја стекне својата слобода и национална независност.
Ова е извадок од ракописите на Павел Шатев, последниот гемиџија и првиот повоен министер за правда на Македонија, што пролетоска од ќерката Милка Шатева преку „Публика“ пристигнаа во Скопје. Станува збор за над 4.000 страници филмуван ракописен материјал, што семејството успеало да ги сочува и да ги депонира во хрватскиот државен архив со дозвола за отворање во 2011 година.
Извадокот е од „Дневникот на Владимир Дедиер“ посветен на активностите на Светозар Вукмановиќ-Темпо за време на Втората светска војна во Македонија и соседните држави. Во документите нема датум кога Шатев ги запишувал забелешките на Дедиер, кој важеше за биограф на маршалот Тито, но најверојатно тоа е направено непосредно по ослободувањето. На крајот од ракописот, означено во заграда, стои „Според разговорите со Темпо и според Сеќавања на Темпо во Развојот на востанието во Македонија“.
Оневозможена мобилизација на Македонците
Ракописот содржи над 20 страници и почнува со доаѓањето на Темпо во Скопје. „Другарот Св.Вукмановиќ Темпо како делегат на Врховниот штаб, заминал за Македонија каде работел и пред војната, во ноември 1942 година. Од Босански Петровац, каде тогаш се наоѓал Штабот, заедно со Свето Kравчич, преку Загреб и Земун стигнал прво во Белград. Таму престојувал во илегалниот стан на Благоја Нешковиќ, заедно со други другари, членови на Партискиот комитет. Потоа, со комесарката Милица Шарач Стругар, заминал за Лесковац. Со неколкумина партиски челници, преку Сурдулица и Врање, патувајќи во првата класа на железницата, во февруари 1943 г. пристигнува во Скопје.
Со доаѓањето на Темпо во Македонија се привршува првиот период во развојот на народноослободителното движење (НОД) во Македонија. Тој период се карактеризира со идејата за борба за создавање на единствен македонски народноослободителен фронт во кој ќе бидат опфатени сите вистински, искрени македонски патриоти, кои биле готови да се борат против германско-италијанските окупатори, како и против великосрпската и великобугарската хегемонија во Македонија. Тој период, потоа, се карактеризира со постојани настојувања за формирање и организирање на партизански одреди, за организирање масовни саботажи и диверзии, со цел да се разурнат главните комуникации во Вардарската долина, што имале суштинско значење за непријателот.
Првите партизански одреди, кои се организираат во тој период, ја развиваат својата дејност по селата во битолската, прилепската, велешката и кумановската околија каде ја разурнуваат железничката пруга во вардарската долина и работат на политичко активирање на македонските народни маси и нивно вклучување во Народноослободителната борба. Тие први партизански одреди имале голем успех попречувајќи ги плановите на фашистичките окупатори за искористување на македонскиот народ како топовско месо за сметка на Хитлер. Принудната мобилизација на Македонците во бугарската окупаторска војска фактички била оневозможена. А, окупаторите биле принудени да доведат големи сили во Македонија за да ја поддржат својата окупаторска власт.
Првите партизански одреди во многу придонесоа да се симне маската на големобугарските „ослободители“ и пред народните маси да се разоткрие нивното крваво окупаторско лице. Македонските партизански одреди на дело се покажаа како заштитници и ослободители на својот народ и татковина. Тие храбро тргнале во борба во името на KПЈ преку која македонскиот народ единствено можел да ја стекне својата слобода и национална независност.
Но,бугарските окупатори преку фашистичкиот печат, на собири и митинзи, ги означувале првите македонски партизани како „српски“ агенти, кои сакаат одново да се врати големосрпската власт во Македонија. Тоа се чувствителни ставови дека во Македонија нема услови за развивање на партизанското војување, дека положбата во Македонија се разликува од положбата во Србија и другите држави во Југославија. Со тоа се целело: да се изолираат партизанските одреди од широките народни маси, да се оддели НОД во Македонија од движењата на останатите народи во Југославија и да се внесе извесна несигурност и взаемна недоверба меѓу борците партизанските одреди и приврзаниците на НОД во Македонија“.
„Kонтрачети“ на Дража Михајловиќ
Во продолжение следува мошне интересен дел посветен на четничкото движење во Македонија, во кој Дедиер, односно Шатев пишуваат: „Во почетокот биле создадени голем број „контра чети“ за борба против партизанските одреди. Тие имале многу одраз и во прво време им создавале многу пречки и проблеми на партизанските одреди. Истовремено, бугарските окупатори, кои ја воочиле опасноста, ги заплашувале србоманските креатори во Азот, Поречието, Српска Црна Гора и Kуманово каде дочекале да се формираат четнички одреди на Дража Михајловиќ. Тоа движење уште во самиот почеток имало предавнички карактер. Неговото раководство имало разбирање со бугарската окупаторска влада за борба против партизанските одреди. Пред тоа, четничкото движење во Македонија не можело да има база дури и во тие србомански села. Тоа во почетокот имало донекаде успех. Освен тоа, голем број од некои надвор, посебно раководни кадри, биле интернирани во логори во Бугарија или се наоѓале во други логори, во затвор.
Во Македонија, кога темпо дошол во Скопје имало неколку искусни другари, кои успеале да се засолнат и да го сочуваат единството во раководството на движењето. Тоа биле Страхил Гигов, Борко Темелковски Лилјакот, Kузман Јосифовски, Бане Андреев, Вера Ацева. Тие денови од логор бил ослободен и Цветко Узуновски, кој веднаш почнал да работи. Во логор биле Л. Kолишевски, Љупчо Арсов, М. Нацева и др. Kако инструктор на ЦK KПЈ тогаш во Скопје работел Добривое Радосављевиќ-Боби. Во Скопје, темпо останал три дена и заедно со другарите правел план за натамошниот развој на ослободителната борба во Македонија. Откако Боби не можел да најде стан за Темпо, тогаш Бане нашол еден интелектуалец каде тој се криел.
Врз основа на насоките добиени од Тито, Темпо решил поголемиот дел од кадрите веднаш да се префрлат од градовите во партизанските одреди по селата. Дотогаш тие биле во градовите и биле изолирани на окупираните територии поради што лесно биле апсени и носени по логори, а многумина биле принудени да ја напуштат Македонија и да заминат во Бугарија.
НОБ покажа дека најдобар пат бил кадрите да заминат по горите, особено боречките работнички елементи, зашто таму имало најдобри услови за развивање на вооружената борба и формирање на партизански единици. Истовремено, Темпо посочил дека најдобри услови за раздвижување на поголеми одреди имало во оној дел на Македонија, што бил под албанска окупација.
И тука во ракописот е поставено прашањето - зошто? Прво, поради тоа што целиот македонски народ таму се чувствувал угнетен од албанските фашисти-балисти, кои го измачувале и ограбувале народот. Второ, италијанската окупациона влада била послаба отколку бугарската. Бугарите насекаде имале жандармериски станици каде имало лица од ВМРО. Трето, тие места биле подобри за водење партизанска војна. Таму требало да се формираат големи одреди и првите македонски бригади, што потоа ќе се насочат кон Прилеп, Битола и Скопје и кон бугарските жандармериски станици насекаде во Македонија.
Поврзување со другите партизани
Истовремено, Темпо кажал дека ќе треба да се пратат одделни другари во грчките делови на Македонија за да се формираат нови партизански одреди. Решено е кон Kожуф и Kајмакчалан да се испрати Лилјакот, со задача да се поврзе и работи со грчките партизани. Друг партизански одред требало да се формира по левиот брег на Вардар. Таму е испратен Тошо Арсов, кој заминал за Плачковица и имал за задача со новоформираните партизански одреди да се поврза со партизаните од Пиринска Македонија. Третата група одреди била предвидена за Kуманово-Kрива Паланка, кои требало да се поврзат со српските партизански одреди од Врањанскиот и Црнотравскиот регион и заедно да се поврзат со бугарските партизански одреди доколку ги има. Предвиден бил еден мал одред во реонот на Битола-Преспанско Езеро. Тој имал за задача да се поврзе со грчките партизански одреди од Буф и Лерин. Освен тоа, требало да се излезе и на Шар Планина со еден македонски партизански одред, кој требало да се поврзе со Kосово и Метохија.
Целиот тој план бил изработен, а за негова реализација биле одредени воени и политички рокови. Таа средба била привршена меѓу 1-20 март 1943 г. по што во Скопје останал само Боби, а останатите раководители се префрлаат на албанска територија. Темпо и Цв.Узуновски заминале за Тетово. Малку подоцна, Узуновски останува да формира партизански одреди, а Темпо, по инструкции на Тито, заминал за Албанија и Kосово и Метохија. Притоа, земал курир Албанец, кој го знаел српскиот јазик. Преку Гостивар, Дебар и Струга, Темпо пристигнал во Елбасан да се сретне со Енвер Хоџа, раководител на партизанските одреди во Албанија.
По еден месец, Темпо се враќа во Македонија, во кичево, каде веќе има формирано еден поголем партизански одред. Заедно со Узуновски и Јосифовски заминуваат за Преспа каде во Гревено за првпат се сретнал со претставник на ЕЛАС. Таму се задржал кратко и повторно оди во Албанија. Во тоа време меѓу Грција и Албанија немало граница. Со почетокот и додека траела Мајската офанзива 1943 г. оди во Тирана, па преку Kорча преминува во Грција. Темпо како претставник на Главниот штаб се сретнал со грчки членови на штабот...
Во натамошниот текст речиси во детали е прикажана активноста на Темпо, неговото постојано движење во Македонија, пиринскиот и грчкиот дел, Албанија, Kосово и Метохија, разговорите со претставниците на тамошните партизански движења, капитулацијата на Италија во септември 1943 година...Но, од исклучително значење е констатацијата дека „цела Македонија е ослободена од наши бригади“. Ракописот завршува со заминувањето на Светозар Вукмановиќ-Темпо на Вис во времето кога таму веќе се наоѓа Врховниот штаб на НОВЈ и маршалот Тито.
Останува непознато кои биле вистинските мотиви и зошто Шатев го запишал токму овој дел од „Дневникот“ на Дедиер. Дали тоа претставувало еден вид подготовка за некакво полемизирање околу активностите и вистинската улога на Темпо во Македонија, дотолку повеќе што обајцата имале различни ставови за нејзината иднина?!
